Rouwen is door de coronacrisis nog wat persoonlijker en eenzamer geworden dan het al vaak was.

Kerknet vroeg rouwexpert Manu Keirse naar zijn visie.

Verborgen verdriet

Afscheidsplechtigheden en begrafenissen worden in beperkte familiekring gehouden, gedachtenisvieringen worden ‘ergens’ in de toekomst georganiseerd; dat lezen we deze dagen overal in de overlijdensberichten. We vinden het evident in de context van de voorgeschreven maatregelen, maar achter deze berichten zit meer verdriet verborgen dan we ons realiseren.

De dood wacht niet tot de maatregelen voorbij zijn

De omstandigheden waarin de laatste levensdagen van de overledene zijn verlopen, lezen we in zo’n bericht niet. Woonzorgcentra laten geen bezoek toe, ook ziekenhuizen zijn slechts beperkt toegankelijk. Enkele zeer dichte familieleden zijn vaak de enigen die nog toegelaten worden. Thuissituaties zijn vaak niet veel beter: mensen sterven eenzamer dan anders, hun zorgverstrekkers doen hun uiterste best om bij hen te zijn terwijl ze onder zeer hoge druk staan.

Een naaste vriend van de persoon kan daardoor niet bij de laatste dagen en ultieme afscheidsmomenten aanwezig zijn, terwijl daarbij vaak een bijzonder licht op de levensgeschiedenis wordt geworpen.

Het zijn momenten die je anders je leven lang in je herinneringen bewaart

Onze maatschappij draagt vriendschap hoog in het vaandel, maar een goede vriend die veel van zijn leven met de persoon deelde, verliest wellicht deze momenten.

Afscheid nemen in beperkte kring

Afscheidsvieringen worden momenteel verplicht in beperkte kring georganiseerd met slechts een klein aantal aanwezigen en genoeg afstand tussen iedereen. Wie mag op de dienst aanwezig zijn en wie niet? Hoe kan je je persoonlijk meeleven vormgeven vanop anderhalve meter afstand? Is het beter om de dienst uit te stellen tot een later tijdstip?

Een afscheidsviering is een maatschappelijk gebeuren, een ritueel dat in alle culturen bestaat. Het wil persoonlijk verdriet een publieke erkenning geven. Het is een eerste stap naar nieuwe verbondenheid en vergemakkelijkt de verdere contacten. Je moet die stap niet alleen zetten, maar je bent een schakel in een gemeenschappelijk gebeuren. Het is ook een kans om je emoties te delen met anderen.

Rouwen is een sociaal gebeuren

Toch is de overleden persoon in een uitvaart niet lijfelijk aanwezig. De uitvaartviering is er vooral voor de levenden en niet voor de doden. Je kan mensen helpen om nog allerlei zaken uit te spreken tegen de overledene.

De eenzaamheid die veel mensen in verdriet in andere omstandigheden ook al meemaken, is nu maatschappelijk voorgeschreven. Ze rouwen nu vaak alleen of met hun gezin. Het is nooit gemakkelijk om bij iemand op rouwbezoek te gaan, maar nu missen we het wel omdat we onze solidariteit niet kunnen tonen. Als je niet op de uitvaart kan zijn, kan je toch intens aanwezig zijn door een brief te schrijven naar de familie in rouw of – voor de digitale generatie – een attente boodschap te posten op sociale media. Schrijf over je herinneringen aan de persoon, hun engagementen, hoe ze je geraakt hebben. Het respect dat je zo betuigt aan de overledene is voor de nabestaanden vaak een hart onder de riem.

Rouwen in quarantaine

Rouwen is nu nog moeilijker dan anders, maar Manu Keirse geeft ons enkele tips voor wat we wel kunnen doen vanuit quarantaine:

  • Wanneer je wel aanwezig kon zijn in de laatste ogenblikken van het leven, schrijf dan de indrukken van die momenten neer om ze later te delen met anderen die die kans niet hebben gehad. Je kunt ook een boodschap van de stervende doorgeven aan de familie en vrienden die er niet bij konden zijn of omgekeerd. Vier belangrijke zaken zijn van grote waarde: “sorry”, “ik vergeef je”, “ik dank je”, “ik hou van je”.
  • Organiseer met de nabestaanden later een herdenkingsmoment. Die herdenking zal zich ook kunnen verfijnen tot een treffend eerbetoon in de tijd die intussen verstrijkt. De genodigden kunnen gevraagd worden om een herinnering neer te pennen en die in een gesloten omslag mee te brengen. Achteraf kunnen de nabestaanden duurzame verbondenheid voelen terwijl ze de boodschappen lezen.
  • Besef als bezoeker dat er geen magische formule is om de pijn van het gemis weg te nemen, ondanks je luisterende aanwezigheid en je attente zorg. Probeer niet op te beuren of raad te geven, maar laat gebeuren wat er gebeurt. Door mensen in verdriet te willen richten op het positieve geef je de boodschap dat je hun pijn niet erkent.
  • Veel slachtoffers van het coronavirus zijn mensen op oudere leeftijd, die al een wankele gezondheid hadden. Kijk niet naar de leeftijd van de persoon die is gestorven, maar naar de leegte in het leven van de mensen die er nog zijn.
  • Adequate hulp kan je meten in termen van respect, zorg, eerlijkheid en je capaciteit om echt te luisteren en present te blijven bij hevige emoties. Dit vraagt in de eerste plaats om ‘intensiteit’ van aanwezigheid. Het betekent dat je ‘getuige’ bent van hun verdriet in plaats van de richting te willen bepalen en er onmiddellijk iets aan te willen doen. Getuige zijn betekent meer observeren dan doen, meer luisteren dan spreken en meer volgen dan leiden. Zo bevestig je de waardigheid en de autoriteit van de persoon in verdriet. Troosten is geen dam opwerpen tegen het verdriet, maar juist een bedding waarin het verdriet mag stromen.
  • Ten slotte: voor velen is het moeilijk hun weg te vinden doorheen het verdriet, en mensen die willen helpen willen het wel goed doen, maar hebben zo weinig over verlies en verdriet geleerd. Het kan helpen als je mensen iets te lezen geeft over verlies en verdriet of als je er zelf iets over leest. Twee suggesties: ‘Vingerafdruk van verdriet. Woorden van bemoediging’, en ‘Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener’.